Suštinska zemlja: umetnost Đorđa Stanojevića

Umetnički rad Đorđa Stanojevića (1974) teži da zahvati energetski otisak prirode. Sve njegove slike, skulpture i multisenzorne instalacije ukorenjene su u jednoj želji: da nastaju u harmoniji sa životom prirode. Osnovni gradivni elementi ovakvog stvaralaštva potiču od plasticiteta, boje i taktilne vrednosti zemlje, ali i iz njene energije, stoičkog prisustva i elementarnog potencijala da u sebi sadrži život. U obnovljenom otkrivanju pejsaža Stanojević pronalazi mesta tokova i fluktuacija velikih hranljivih snaga prirode u traganju za vezama između spoljašnjeg i unutrasnjeg sveta.

Stanojević je studirao slikarstvo na Likovnoj akademiji u Beogradu od 1994-99, posle čega je na istoj akademiji završio magistarske i doktorske studije. Devedesete, decenija u kojoj su formirani mnogi njegovi umetnički stavovi, su bila buran istorijski period nasilnog raspada Jugoslavije. Slično periodu posle drugog svetskog rata koji je definisao začetak Lend Art-a u Americi, specifične okolnosti devedesetih definisu Stanojevića kao umetnika na istorijskoj prekretnici koji radikalno odstupa od akademskih studija, indukujući korenitu promenu odnosa prema umetnosti i pejsažu.

U tom svetlu treba razmotriti i Stanojevićevo pozivanje na rad Mauricija Nanucija: “Promenom mesta menja se vreme; promenom misli menja se budućnost” (2003). Ovaj rad, deo stalne postavke u bašti muzeja Pegi Gugenhajm u Veneciji, sažima Stanojevićevu ideju o umetnosti kao jednoj od niza snažnih pokretačkih sila na koju utiču velike snage izvan nje same, a koja svojom energijom zauzvrat transformiše naše unutrašnje sile.

U skorije vreme naučna istraživanja kao što je rad fizičara i teoretičara sistema Fritjofa Kapre potvrđuju pretpostavku da su svi delovi prirode uzajamno povezani. Kapra tvrdi da se evolucija ne može doživljavati samo kao splet konkurentskih borbi za opstanak, već i kao “ples saradnje u kome kreativnost i stalna pojava novine služe kao osnovna pokretačka snaga. Sa novim naglaskom na složenosti, umrežavanju i obrascima organizovanja, polako se pomalja nova nauka o kvalitativnom sistemskom pogledu na život.” (The Ecologist, 20 januar 2017.)

Ova teza koja poziva na nove pravce razmišljanja o odnosima, šemama i kontekstima evolutivnih sistema prirode zapravo uopšte nije toliko nova. Slične ideje nalaze se u osnovi Povelje Zemlje (Earth Charter), i u korenu filozofskih ideja noetičke nauke i panfizisma – filozofskog pogleda po kome je svest univerzalna i iskonska karakteristika svih činilaca prirode. Na slične refleksije nailazimo i u vizionarskom radu umetnika, arhitekata i mislilaca okrenutim prirodi kao centralnom polju svog interesovanja: Robert Smitson, Ričard Bakminster Fuler, Agnes Denes, Džozef Bojs, Tomas Saraceno, Danae Stratou i drugi. Isto interesovanje nalazi se i u radu i razmišljanju Đorđa Stanojevića.

Stanojević zapaža dve paralelne stvarnosti: stvarnost materijalizovanu u spoljašnjem pojavnom svetu i stvarnost koja dobija svoj oblik kao odgovor na duboki unutrašnji odziv. Njegovo interesovanje za tok i zemlju – shvaćene istovremeno kao materiju, metaforu, Alhemijski element i stanje uma koje prati i beleži puls i obnavljanje života, “zujanje materije” po de Kvinsiju (De Quincy) – oblikovalo je njegov formalni pristup umetnosti.

U svom radu Stanojević koristi zemlju, blato, glinu i koštani pigment za slojevito, ne samo kompoziciono već i strukturalno nastajanje slike, koristeći pritom prirodne energetske sile – gravitaciju, promene temperature i svetlosti, eroziju materije pod uticajem kiše ili mraza – kao svoj alat za direktnu intervenciju na platnu.

Slike su nastale kao platna od jute prajmirana zemljom, na ovaj način stvarajući strukturalnu, skulptorsku fuziju elemenata slike, koja je na ovaj način građena (hranjena radije nego oslikana) zemljom, organskim pigmentima, koštanim pepelom i lepkom. Ovaj metod stvaranja slike-objekta evocira meditativnu sadnju semena u zemlju, i čekanje da zemlja uzvrati darove.

Boja je u Stanojevićevom radu simbolički i rezidualni, nikada samo dekorativni element. Ona se otkriva kroz proces koji prati prirodne cikluse, kao integralna jedinica forme i lokalnosti, i kao nosač sećanja, rituala i refleksija.

Rast (Growth) 2010, je skulpturalna serija ramova ispunjenih zemljom ostavljenih da se prirodno osuše, rezultirajući dubokim pukotinama i brazdama po površini. Veličina drvenih okvira (170 k 100 cm) i težina svakog napunjenog rama (u svakom je oko 50 kg zemlje) podsećaju na simboličnu meru zemnih ostataka ljudskog tela. Rast, kao i Zima (Winter), 2011, nastajali su u periodu kada je umetnik proživljavao lični gubitak majke; ova intimna tuga prenesena je u harmoniji sa godišnjim dobom prirode koja se smiruje, odmara i priprema za toplije mesece koji donose mir, rast i buduće zrenje. Od 2010 Rast se vraća u Stanojevićev rad kao sezonska meditacija kojom posmatra sezonske promene koje nastaju u odnosu između uma i materije praćene kroz svedenu estetiku promene plasticiteta i pigmentacije materije. Tokom godina ovo razmatranje rezultiralo je serijom slika Klijanje (Germination) 2011-2013, koja prati energiju semena zasađenog u mraku zemlje na njegovom uzlaznom putu ka suncu.

Ovaj proces se nastavlja kroz seriju Fantastični pejsaži, 2015-2016, koji takođe razvijaju uzajamnost sa prirodom i prirodnim elementima. Stanojević ostavlja prostor za spontane tenzije u okviru i izvan samog rada, dozvoljavajući si da u procesu dok “slika kao priroda” prati svoj intuitivni osećaj povezanosti sa zemljom, na taj način ostavljajući prostor prirodnim elementima da tokom rada promene umetnika, proces i delo. Može se reći da umetnik teži da postane živa predstava Bojsove (Joseph Beuys) baterije (Table with Acumulator, 1958-1985), gde spiritualnu i kreativnu energiju rada napaja Zemlja sama, prenoseći protok zemljanog magnetizma direktno u umetnički rad.


Paralelno sa ciklusom slika zemljom, Stanojević ostvaruje i niz skulptura kao što su Takt (Beat), 2011, Ljudi (People), 2011, Češljevi zemlje (Combs of earth), 2010/2012, koje ritmički grupišu češljeve za pređu vune i druge tradicionalne alate u grupe malih porodica ili triptiha. Ovi jednostavni utilitarni objekti, kao totemi iz prošlosti, simbolizuju meru jednostavnog ljudskog života kome je kroz spore, ritualizovane seoske zanate određen protok ličnog i društvenog vremena, tempo i granice postojanja.

Interesovanje za stare zanate i materijale nastavlja se serijom skulptura Poniranje (Plunge), 2014, gde su centralni oblici u obliku kupe ili čunja (podsećajući na makete okruglih kolibica) napravljeni od prepletenih grančica i crnog koštanog pigmenta. Pored njih je serija malih objekata. Korišćenje ostarelog, nagorelog ili ogoljenog drveta na ovaj način dosta podseća na drvene gromade i kupole Dejvida Neša (David Nash, Three Red Columns: Deepcut, 2010, Red Dome, 2007, Flaire, 2015, i drugi).

Instalacija Ergonomija zemlje (Ergonomics of earth), 2013, gde je zemljani diptih iz serije Rast postavljen zajedno sa serijom malih rasutih objekata, evocira neke od instalacija Džozefa Bojsa, a pogotovo njegovu legendarnu Munju sa jelenom u odsjaju (Lightning with Stag in its Glare, 1958-1985). Očigledno je da Stanojević gradi ličnu mitologiju objekata uz pomoć ruralnih alata na način koji podseća na Bojsove animalne poluformirane objekte; čak i gustina rasporeda i geometrija instalacije deluju kao refleksija na Bojsov vizuelni spektar. Osnovna razlika, međutim, nalazi se u formalno modernističkoj, individualizovanoj mitologiji Bojsa naspram Stanojevićevog interesovanja za zajednicu i njene uzajamno izdiferencirane odnose. Interesantno je setiti se da je termin ekologija izveden iz grčke reči oikos, što znači “domaćinstvo”; u tom proširenom smislu odnosi između Stanojevićevih objekata mogu se sagledati i kao odnosi između raznolikih članova domaćinstva Zemlje.

Stanojevićevo zanimanje za kreativnu sferu ruralnog i prirodnog je dalje prošireno tokom 2010 kada osniva umetničku inicijativu Priroda i umetnost (Nature and Art) u selu Osečina u Srbiji. Inicijativa je nastala kao platforma za site-specific intervencije, radionice i performanse, postavši domaćin redovne međunarodne umetničke kolonije od 2012. Kolonija se vodi u starom (do tada napuštenom) seoskom naselju, i poziva umetnike da otkriju skladne proporcije tradicionalnog života i obrate pažnju na smisao, svrhu i vrednost prirode koja ih okružuje.

Istorijski smatran za suprotnost tehnološkom ili kulturnom progresu, svet prirode je tradicionalno ili idealizovan kao romantična utopija ili predstavljen kao svet u nestajanju koji treba zaštititi. U oba narativa priroda je viđena kao pasivni pejsaž ili ugrožena eko-sredina čiji jedina osvešćena pokretačka sila dolazi izvan nje same – od čoveka. Nasuprot tome, Đorđe Stanojević osluškuje prirodu i prati njeno vođstvo. Njegov umetnički rad i iskustvo predstavljaju želju nove generacije umetnika da iskuse i harmonizuju slobode i odgovornosti svog vremena, da se uključe u tokove i kretanja spoljašnjeg sveta i da sa njim ostvare osmišljeni diskurs. Stanojevićevo interesovanje za geometriju i oblik prirode i njene cikluse rasta i odmora, za fizički i osetilni svet, i za društvene ergonomije starih seoskih naselja čine deo pogleda na svet koji teži da istraži povezanost uma i materije kao i harmoniju koja postoji u velikom mikro- i makro lancu postojanja, na ovaj način stvarajući važno i evokativno delo u harmoniji sa dubljim svetovima.

Aleksandra Lazar, 2017.