Obredi prelaza

Polje umetnikovog stvaranja obuzimaju dva jasno definisana prostora, prostor prirode i prostor kulture. Do sredine devetnaestog veka mimetička načela, podražavanje ili naturalistička imitacija prirode u slici definisala se kao prostor čulnog poimanja, kontemplacije, meditacije. Od sredine devetnaestog veka društvo, odnosno dosegnuta kultura sledi uspostavljene zakonitosti, uklanja mimetička načela realističkog podražavanja i zamenjuje ih realizmom. Umetnost uspostavlja sebi novo središte – društvo, unutar kojeg umetnik može i mora da deluje. Priroda koja nas okružuje više se nije definisala kao ključna istina, kao neumitna stvarnost, apstraktni, nedodirljiv prostor. Ona postaje obična sredina čovekovog ličnog i društvenog opstanka. Društveni, idejni i politički preobražaji trenutka, otkrivaju i zadaju nivoe nove istine. Svaka kultura formira vlastite norme koje određuju poimanje istinitosti ili stvarnosti. Umetnost nastoji da ne podražava više prirodu, nego da je modifikuje u skladu sa osećanjem i situacijom društvenog života. Zapravo na osnovu ondašnjeg mišljenja, koji je vrlo blizak današnjem, ljudi prirodu shvataju čulima, interpretiraju je razumom, a menjaju delovanjem.

Početkom dvadesetog veka usled civilizacijskog napretka, u umetnosti dolazi do naglašavanja prirodnog ambijenta i formiranja simboličnog prirodnog. Kod nemačkih umetnika ekspresionista, pre svega članova grupe „Most“, kao i kod Pol Gogena (Paul Gauguin), stvar prirode nije tako slučajna. Njihovi obredi prelaza (beg iz grada u prirodu, iz Drezdena na Moricburška jezera, Pariza na Tahiti) podrazumevaju napuštanje grada kao nametnutog mesta, duševnog rugla, urbanizacije koja ubija svaki vid osnovnog ljudskog. Odlazak u prirodu, s toga, treba posmatrati u relaciji života sa prirodom, pozitivnim ambijentom. Tvorac termina obredi prelaza je Arnold Genep (Arnold Gennep), francuski sociolog koji je 1907. objasnio trodelnu strukturu unutar ovog obreda, postoje rituali separacije – odvajanje od dotadašnjeg stanja, liminalni rituali – koji podrazumevaju sam interval prelaza koji se odvija u specifičnim, neprofanim uslovima i rituali agregacije – koji podrazumevaju prihvatanje novog društvenog statusa. Odvajanje od urbanog odvija se kao jedan duboko ličan obred prelaza granice između sopstvene kulture i društva, i primitivne civilizacije kojoj se teži. Ovom Genepovom klasifikacijom postaje jasno da nekakvi prelazi u drugi sadržaj od onoga u kojem jesmo, ne sprovode pasivno napuštanje datog sadržaja, već aktivno prihvatanje ili približavanje novoj željenoj stvari. Tako civilizacijski sadržaj za ove umetnike postaje svet razlike, podela i klasifikacija, novi sadržaj unutar divlje i slobodne zajednice, svet sličnosti, neposrednih srodnosti, spontanosti i bliskosti.

Odlazak u prirodu, život u prirodi za članove grupe Most, kao i za Gogena simbolično je značio traženje doma, da upotrebimo termin koji koristi Torgovnikova (Marianna Torgovnick) kada opisuje pojavu modernističkog primitivizma. Traženje doma predstavlja metaforu traganja za primitivnim, težnju ka mestu gde se čovek oseća opušteno, mirno i gde se vraća sebi, nesputanom, instiktivnom i nagonskom. Tako beg iz civilizacije u prirodu, kod grupe Most proizilazi iz nelagodnosti u kulturi, proistekle iz osećanja anksioznosti usled gubitka sigurnosti u industrijskom društvu i nametnutih društvenih normi. U želji za prelaskom umetnici jasno podvlače crtu ili razliku identičnu onoj koju postavlja Ferdinand Tones (Ferdinand Tonnes) između sve više mehaničkog kapitalističkog društva zasnovanog na ciljevima racionalne volje i primitivne organske zajednice zasnovane na konsenzusu prirodne volje. Ovde je očigledno stanje oprečnosti između prirode i kulture. Priroda stoji u opoziciji sa društvom u opštem smislu, sa vladajućom klasom, sa postojećom umetnošću, sa zakonom, uopšteno sa civilizacijom. Ona podrazumeva pozitivno mesto, mesto života, zdravlja i slobode. Prelaz u prirodu namerno želi da izazove tzv. osećaj asocijalnog individualizma, koji se čita kao željeno odustajanje od društvenih regula, kako bi se uživalo u potpunoj, apsolutnoj funkciji (ili fikciji) proizvoljnog ili samo-ugovorenog stanja. Ovi umetnici na taj način, teže simboličnom stvaranju novog subjektiviteta kroz identifikaciju sa primitivnim drugim. Prelazak pravi kvalitativnu razliku između nametnute i razočaravajuće kulture kao takve i benigne prirode, koja postaje onaj asimetrični drugi u ogledalu kulture.

U ulozi tranzita i prelaza, prepoznajemo nešto što se u antropološkim studijama naziva pojmom prirode. Formulisanje nečega unutar prirode (oblika života i zajednice) i potreba za prirodom, leži unutar izvesne dvosmislenosti. Pojam prirode je relacioni pojam koji ne postoji nezavisno, sam za sebe, već je uvek u suprotnosti ili dijalogu sa nekim drugim, stoji u odnosu na drugi pojam, u odnosu na koji se ogleda kao različit ali se sa istim i dopunjuje. Pojam prirode se „dobija, menja ili uspostavlja“ u određenoj kulturi i datom kontekstu. Dakle, sama postojeća kultura formira kako pojam prirode i iz nje izveden pojam prirodnog, tako i konstruiše specifičan odnos između prirode i kulture u kojem će ta dva elementa zauzeti određene pozicije. Smisao u kojem se priroda koristi i šta ona predstavlja u datom trenutku, za čoveka iz kulture, možemo odrediti, ako insistiramo na pitanju: kome se i zbog čega priroda ili prirodno suprotstavlja u datom kontekstu? Šta je to što trenutna kultura formira što daje ovakvu sliku o prirodi? Iz ovoga možemo da zaključimo kako naglašavanje prirodnog ambijenta i stvaranje simboličkog prirodnog u umetnost prve polovine dvadesetog veka najrečitije govori o nekom drugom pojmu dakle, ne samo o spoznaji sveta prirode (koje sada proizlazi iz stava o primitivnim kulturama, drugačijim ambijentima i mišljenja da je mnogo bolje živeti izvan civilizacije), već mnogo više o svetu kulture (kulture, koja sada nudi upoznavanje sa primitivnim narodima i drugačijim životno-organizacionim oblicima unutar prirode, kulture kao suprotnosti koja unutar sebe same uvek formira stalno promenjiv i poseban vid spektakla). Preciznije, čovek prirodu posmatra i upoznaje samo posredstvom svoje kulture. On traga za onakvom prirodom kakvu mu formira njegova kultura, koja tako podrazumeva „mrežu verovanja, znanja i postavljenih ciljeva, tako da čovek ustvari deluje u okvirima kulturnih predstava o prirodi, a ne u okvirima stvarne strukture prirode.“ Civilizacija pravi kodekse kulture, kultura formira prirodu.

Iz gore navedenih i pretpostavljenih teza odnosa umetnosti i prirode tokom devetnaestog veka i istorijskih avangardi dvadesetog veka, možemo naznačiti neke poglede i veze između umetnosti druge polovine dvadesetog veka i prirode kao primalnog, osnovnog i organskog. Knjiga američke kritičarke umetnosti Lusi Lipard „ Savremena umetnost i umetnost praistorije“ objavljena 1983, na osoben način preklapa smernice „primitivnog“ i primalnog kao osnovnog i ovdašnjeg, savremenog kao proizvedenog. Knjiga ima sedam poglavlja, nazivi nekih su „Kamenje“, „Forme vremena: nebo, zemlja, reči i brojevi“, „Mape, mesta i putovanja, rituali“. Neke primere konceptualne umetnosti Lipardova dovodi u vezu sa arhetipskim dejstvom vremena, reči i broja. Radovi Ed Reinharda, Sol le Vita (Ad Reinharda, Sol le Witta) povezuje sa neverbalnim domenima iskustva prostora i vremena. Po Lipardovoj performans savremenih umetnika može se posmatrati kao ritual nekadašnjih religija u kojima teži da se uspostavi primarni odnos – psiha-telo-prostor-priroda. Performansi Urlike Rosenbah (Urlike Rosenbach), Đine Pane (Gine Panne) i Marine Abramović -„ Ritam 5“ ili „Oslobađanje glasa“, mogu se okarakterisati kao privatni rituali više nego socijalni koji u sebi sadrže nešto šamansko ili magijsko.

Lusi Lipard u knjizi iznosi jednu od osnovnih teza njenog rada, a i savremene umetnosti, koja nam može poslužiti i kao zaključak ovog teksta: „Umetnost je sama morala da počne kao priroda, ne kao imitacija prirode, ne kao njena formalizovana prezentacija, već jednostavno kao percepcija relacija između ljudi i prirodnog sveta. Vizuelna umetnost, čak kada je periferna i neutralisana jeste ukorenjena u materiji. Transformacija i komunikacija kroz materiju, primitivna veza sa supstancom života ili prima-materijom, jeste pravi način svih umetnosti…“.

Una Popović